Ο ιδανικός ηγεμόνας του Μακιαβέλι

Σε συνέχεια του προηγούμενου ποστ, παρουσιάζουμε εν συντομία το βιβλίο από το οποίο πήραμε τη φράση για το παιχνίδι της Διεθνή Εβδομάδα Βιβλίου. Πρόκειται για ένα πολυδιαβασμένο βιβλίο που έχει επηρεάσει οσο λίγα τον κόσμο των ιδεολογιών και της πολιτικής εκπαίδευσης. Για χάρη του έχουν γραφτεί άπειρες μελέτες, βιβλία και άρθρα, και έχουν διοργανωθεί σεμινάρια, ημερίδες και συμπόσια. Το βρίσκουμε σε κάθε λίστα πανεπιστημιακής βιβλιογραφίας σχετικά με τη λογοτεχνία και την πολιτική σκέψη της Αναγέννησης ενω οι μελετητές ακόμη ερίζουν για το περιεχόμενο του κειμένου και τα νοήματα του συγγραφέα. Μιλάμε για το The Prince του Niccolò Machiavelli.

Ολίγα για το background της συγγραφής του βιβλίου: Φλωρεντία, 1512. Η οικογένεια των Μεδίκων, μετά από μία δεκατετραετή δημοκρατία στην πόλη (έχει προηγηθεί η ταραγμένη περίοδος του μοναχού Σαβοναρόλα), ξαναπαίρνουν την εξουσία στα χέρια τους με τη βοήθεια παπικών δυνάμεων. Ο Μακιαβέλι χάνει τη θέση του δεύτερου καγκελαρίου της φλωρεντινής δημοκρατίας που κατείχε από το 1498 και λίγο καιρό αργότερα φυλακίζεται ως ύποπτος συμμετοχής σε συνωμοσία ανατροπής των Μεδίκων. Τελικά αποφυλακίζεται και αποσύρεται σε ένα κτήμα έξω από τη Φλωρεντία όπου και γράφει το 1513 το έργο Ο Ηγεμόνας (Il Principe), το οποίο δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του το 1532.


Το περιεχόμενο: Ο Ηγεμόνας μπορεί να μην είναι αντιπροσωπευτικός του συνόλου του έργου και των θέσεων του Μακιαβέλι αλλά είναι ωστόσο το βιβλίο για το οποίο όλοι τον θυμούνται. Αφιερωμένο στον Lorenzo the Magnificent των Μεδίκων, σε μία προσπάθεια του Μακιαβέλι να ξανακερδίσει την εύνοια της οικογένειας, το έργο είναι στην ουσία μία πολιτική πραγματεία, ένα εγχειρίδιο για ηγεμόνες. Γραμμένο όχι στα Λατινικά αλλά τα Ιταλικά και χωρισμένο σε 26 μικρά κεφάλαια, ασχολείται με τα ήθη, τις πρακτικές και τη συμπεριφορά που πρέπει να έχει ένας ''ιδανικός'' ηγέτης. Ως γνήσιος ουμανιστής, ο Μακιαβέλι χρησιμοποιεί παραδείγματα από την αρχαιότητα (Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη) για να τονίσει τις διδαχές του, παρουσιάζοντας ένα πρωτοφανές για την εποχή πολιτικό μανιφέστο: ο ηγέτης ο σωστός οφείλει να βάζει στην άκρη την ηθική όταν πρόκειται για το συμφέρον του και το καλό των υπηκόων του.

Μία από τις πρώτες εκδόσεις του Ηγεμόνα (photo credits)

Το ζουμί: Τα πάντα επιτρέπονται προκειμένου να διασφαλιστεί μία σωστή διακυβέρνηση και η ευημερία του βασιλείου. Πάνε περίπατο δηλαδή οι χριστιανικές αξίες και αρετές με τις οποίες μεγάλωναν οι μελλοντικοί πολιτικοί ηγέτες της Αναγέννησης αφού ο Μακιαβέλι τους συμβουλεύει να κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους και να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο, για να πετύχουν το σκοπό τους. Για το συγγραφέα, η πραγματικότητα και η σωστή αντιμετώπισή της έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από οποιαδήποτε αρετή και οποιοδήποτε αφηρημένο ιδανικό. Έχοντας προσωπική πείρα από την ενασχόλησή του με την πολιτική ζωή της Φλωρεντίας και συμμετοχές σε πολλές διπλωματικές αποστολές, γνωρίζει τους κινδύνους που κρύβει η θέση του ηγεμόνα. Γι' αυτό τον προτρέπει να μη βασίζεται στην τυχή και τη βοήθεια των άλλων παρά μόνο στις ικανότητές του.

Ο François Arnaud ως Cesare Borgia στη σειρά The Borgias. O πανούργος και πολυμήχανος Cesare, γιος του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ', αποτέλεσε για το Μακιαβέλι το πρότυπο του ιδανικού ηγεμόνα

Πρέπει να αποφεύγει τους κόλακες, να μπορεί να προβλέπει τις συνέπειες των αποφάσεών του και να μη διστάζει να είναι σκληρός όταν χρειάζεται. Όπως γράφει χαρακτηριστικά, ''είναι προτιμότερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν, αν δεν μπορείς να έχεις και τα δύο''. Πρέπει επίσης να μπορεί να προσαρμόζεται ανάλογα με τις περιστάσεις. Αναφέρει σχετικά σε ένα από τα γνωστότερα σημεία του βιβλίου: 

ο ηγεμόνας πρέπει να μιμείται την αλεπού και το λιοντάρι, καθώς το λιοντάρι δεν μπορεί να προστατευτεί από τις παγίδες και η αλεπού δεν μπορεί να προστατευτεί από τους λύκους. Πρέπει λοιπόν να είναι αλεπού για να αναγνωρίζει τις παγίδες και λιοντάρι για να τρομάζει τους λύκους. Εκείνοι που θέλουν να μιμούνται μόνο τα λιοντάρια δεν το καταλαβαίνουν αυτό.

Η ηθική του ηγεμόνα πρέπει να είναι εύκαμπτη ώστε να μην αποτελεί εμπόδιο και να περιορίζει την πολιτική του. Τα πάντα επιτρέπονται στην προσπάθεια διατήρησης της εξουσίας. Γι' αυτό το λόγο Ο Ηγεμόνας έχει χαρακτηριστεί ως το πρώτο έργο που διαχώρισε απόλυτα την πολιτική από την ηθική - ένας πρόγονος του μεταγενέστερου realpolitik. Γι' αυτό ο Μακιαβέλι έχει συνδέσει το όνομά του με τον όρο ''μακιαβελισμός'' που αναφέρεται στις πρακτικές που επιτρέπουν τις μηχανορραφίες και την άρση ηθικών φραγμών για την επίτευξη του στόχου.

Αμφιλεγόμενος και απαγορευμένος στην εποχή του ( το 16ο αιώνα η Καθολική Εκκλησία συμπεριέλαβε το έργο στη λίστα της με τα απαγορευμένα βιβλία), ο Ηγεμόνας προκαλεί ακόμη και σήμερα συζητήσεις σχετικά με το αν ήταν ένα εγχειρίδιο που έπρεπε να ακολουθήσουν πιστά οι ηγεμόνες ή μία προειδοποίηση στους πολίτες για το σημείο που είναι ικανοί να φτάσουν οι τύραννοι. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, το βιβλίο του Μακιαβέλι άλλαξε την πολιτική επιστήμη μια για πάντα, πετώντας το προσωπείο που φορούσε η πολιτική τους προηγούμενους αιώνες και φανερώνοντας το πραγματικό της πρόσωπο.