Malleus Maleficarum: Tο σφυρί των μαγισσών

Το Malleus Maleficarum είναι ίσως το διασημότερο βιβλίο που σχετίζεται με το κυνήγι των μαγισσών κατά την Πρώιμη Νεότερη περίοδο (χοντρικά, αν και πολλοί δεν συμφωνούν, από το 1500 μέχρι το 1800). Γράφτηκε από δύο ιεροεξεταστές της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, τους Heinrich Kramer και Jacob Sprenger, και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1487 στη Γερμανία, πιθανότατα στην πόλη Speyer.

Βασικοί στόχοι του βιβλίου ήταν:
- να περιγράψει μεσω κειμένων και εικόνων τη δράση και τα έργα των μαγισσών, αποδεικνύοντας έτσι με επιχειρήματα την ύπαρξή τους
- να εκπαιδεύσει τους υπεύθυνους για το κυνήγι μαγισσών σε διαδικασίες που θα τους βοηθήσουν να τις ανακαλύψουν και να τις καταδικάσουν
- να πείσει τον κόσμο (τουλάχιστον όσους μπορούσαν να διαβάσουν και να καταλάβουν δύο πράγματα) ότι η πλειοψηφία των υποθέσεων με μάγισσες είχαν να κάνουν με γυναίκες

Για να κατανοήσουμε την επίδραση του βιβλίου, το οποίο είχε δεκάδες εκδόσεις το 16ο και 17ο αιώνα και έγινε ένα από τα αγαπημένα αναγνώσματα της εποχής παρα την απαγόρευσή του, να πούμε λίγα για το χρονικό πλαίσιο της κυκλοφορίας του. Η Ευρώπη βρίσκεται σε μία κοινωνική, πολιτική, οικονομική και θρησκευτική κρίση. Εκμετάλλευση των πολλών φτωχών από τους λίγους προύχοντες, συνεχείς πολέμοι, αιρέσεις. Ελάχιστοι γνωρίζουν γραφή και/ή ανάγνωση, ακόμη πιο λίγοι μπορούν να μορφωθούν. Οι λαικές δοξασίες (που σήμερα ονομάζουμε δεισιδαιμονίες) είναι βαθιά ριζωμένες στο μέσο άνθρωπο, που αδυνατεί για παράδειγμα να εξηγήσει πολλά φυσικά φαινόμενα και αποδίδει τη λειτουργία τους σε ανώτερες δυνάμεις. Η πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στο Θεό και το Διάβολο για τις ψυχές των ανθρώπων είναι απόλυτα σοβαρή. Θα λάβει δε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις μετά την έναρξη της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης από το Λούθηρο, η οποία θα εξαπλωθεί με την ίδια ταχύτητα που εξαπλώνονταν οι μολυσματικές ασθένεις τότε, όπως η πανούκλα και η σύφιλη.

The Triumph of Death, ελαιογραφία του Peter Bruegel the Elder, 1562

Σε όλα τούτα, συνυπολογίστε την καθημερινή αγωνία των ανθρώπων για επιβίωση, καθώς σχεδόν όλα όσα θεωρούμε δεδομένα σήμερα (φαγητό, νερό, καθημερινή υγιεινή, ενημέρωση, μετακίνηση, διασκέδαση, κ.α) αποτελούσαν στόχους ζωής για τους περισσότερους Ευρωπαίους τότε...

Με άλλα λόγια, το Malleus Maleficarum εκδόθηκε σε μία μεταβατική εποχή φόβου και καχυποψίας που έκανε δυνατή την εξάπλωση και την επιτυχία του. Σε αυτό βοήθησαν φυσικά και τα ''γλαφυρά'' περιεχόμενά του βιβλίου, το οποίο είναι χωρισμένο σε 3 μέρη (ύπαρξη της μαγείας-μορφές και είδη της μαγείας-εντοπισμός και εξόντωση των μαγισσών). Σύμφωνα με τους ιεροεξεταστές-συγγραφείς, οι μάγισσες είχαν συναντήσεις κάθε Σάββατο με τον Όξαποδω, πετούσαν στον ουρανό πάνω σε σκουπόξυλα ή καλάμια, επηρέαζαν τον καιρό και κατέστρεφαν τις σοδειές, δηλητηρίαζαν το νερό, μεταμόρφωναν ή θανάτωναν ζώα και ανθρώπους, προκαλούσαν στειρότητα σε άνδρες και γυναίκες, διέδιδαν ασθένειες και άλλα διάφορα. Το καλύτερο σημείο ήταν η taboo περιγραφή των έκλυτων πράξεών τους: γυμνές έτρεχαν στα χωράφια ή κρύβονταν σε σπηλιές, έρχονταν σε συνουσία με δαίμονες και μερικές φορές με τον ίδιο το Διάβολο, κατά τη διάρκεια της οποίας η μήτρα τους πάγωνε και έπεφταν σε λήθαργο ή έβλεπαν οράματα! Καταλαβαίνετε τί εικόνες δημιουργούσαν τέτοιου είδους περιγραφές στη φαντασία των ανθρώπων, οι οποίοι συσχέτιζαν ατυχή γεγονότα της καθημερινότητάς τους με την πρόκληση κακού (maleficium). Έτσι, δεν απορούμε όταν διαβάζουμε κατηγορίες μαγισσών από συγχωριανούς τους, όπως ένα Γάλλο αγρότη που έριξε το φταίξιμο στην ανύπαντρη γειτόνισσά του επειδή ''έκανε μάγια'' και ψόφησε η αγελάδα του. Μία μέρα πρίν, η γειτόνισσα είχε χτυπήσει την πόρτα του ζητώντας λίγο γάλα αλλά εκείνος είχε αρνηθεί...

The Witches Sabbath, ξυλογραφία του Hans Baldung Grien, 1510

Για να βάλουμε λοιπόν μία τελεία σε αυτή τη μικρή παρουσίαση ενός πολύ ενδιαφέροντος αλλά τεράστιου θέματος. Το Malleus Maleficarum είναι ίσως το σημαντικότερο έργο σχετικά με το διωγμό των μαγισσών, και ένα πρακτικό εγχειρίδιο κυνηγού μαγισσών. Δανείζεται υλικό από τις Γραφές και τους Πατέρες της Εκκλησίας αλλά αποτελεί κυρίως μία συστηματική ανάλυση πεποιθήσεων και πρακτικών που ηδη υπήρχαν στην κοινωνία. Έπαιξε βασικό ρόλο σε αμέτρητες δίκες και καταδίκες χιλιάδων περιπτώσεων σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, συνήθως ανύπαντρες γυναίκες, μαίες και θεραπεύτριες. Έχει ένα ξεκάθαρο σεξιστικό χαρακτήρα, θεωρώντας τις γυναίκες κατώτερα πλάσματα, αδύναμου χαρακτήρα και επιρρεπείς στην αμαρτία. Το ύφος του κειμένου είναι σοβαρό και όλες οι πληροφορίες παρουσιάζονται ως 100% αξιόπιστες, γογονός που ενίσχυσε τη φήμη του. Δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλίο συνδέεται έμμεσα με τις διάσημες δίκες των μαγισσών του Σάλεμ στη Μασσαχουσέτη το 17ο αιώνα, οι οποίες έγιναν ταινία και σειρά σε πολλές χώρες. Τέλος, το Malleus Maleficarum υπήρξε πολύ επιδραστικό και πηγή δημιουργίας πολλών έργων της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου ή της μουσικής με ανάλογη θεματική.


Θέλετε να μάθετε κι άλλα; Κοιτάξτε κι εδώ


Y.Γ: Οι πιο ψαγμένοι θα γνωρίζετε ότι οι Pestilence κυκλοφόρησαν το 1988 το δίσκο τους Malleus Maleficarum. Πλέον γνωρίζετε και από πού πήρε το όνομά της αυτή η (μέτρια) κυκλοφορία..